Хас биирдии сүрэххэ театр эйгэтин уйалаабыта
Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай артыыската, норуодунай театрдар режиссердара, 1966 сыллаахха Ньурбатааҕы көһө сылдьар дыраама театрын олохтообут, М.С. Щепкин аатынан Үрдүкү театральнай училищены бүтэрбит Саха сирин аатырбыт-сураҕырбыт иккис труппатыттан биирдэстэрэ, Россия Суруналыыстарын, Театральнай диэйэтэллэрин сойуустарын чилиэнэ, «Дьиэ кэргэн – Россия киэн туттуута» анал аат хаһаайката, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун, Ходоро нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Прасковья Павловна Адамова – Күн Чүүйэ ыарахан ыарыыттан биһиги кэккэбититтэн барбыта номнуо 40 хонуга кулун тутар 28 күнүгэр туолла.
Талааннаах артыыска Прасковья Адамова театр искусствотыгар 21 сааһыттан эҥкилэ суох бэриниилээхтик 57 сыл сулууспалаан Ньурба, Саха театрдарыгар сүүсчэкэ уобараһы ситиһиилээхтик айан, норуодунай театрдарга отучча испэктээкили туруоран сахатын норуотугар бэлэхтээбитэ. Кинини көрөөччү «Күкүр Уус» нарын-кэрэ Күннэйинэн, «Эдэр гвардияҕа» тэбэнэттээх бэйэлээх Люба Шевцованан, «Чуумпу Доҥҥа» эрэйдээх-буруйдаах Натальянан, “Наара Суохха” Күндү Күлүүгүнэн, «Көҥүл итии күнүгэр» тимир ньиэрбэлээх Миссис Коуэн уонна «Сааскы кэмҥэ» уордаах Даарыйа Сыҕаайаба уобарастарынан үчүгэйдик билэр.
2020 сыллаахха мин Прасковья Павловна үбүлүөйүгэр «Хас биирдии сүрэххэ тыйаатыр эйгэтин уйалаан” диэн ыстатыйа суруйбутум. Онно бэлиэтэммитин курдук Прасковья Павловна 1968 сыллаахха Ньурба театрыттан барыаҕыттан ханна да тиийдэр театр эйгэтин олохтуу, кэҥэтэ сылдьыбыт артыыс буолар. Норуодунай театрдары сэргэ Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрбөттөр, истибэттэр уопсастыбаларыгар, куорат уокуруктарыгар дыраама куруһуоктарын ыытара. Онон кини олох-дьаһах араас эйгэтин дьонугар-сэргэтигэр элбэхтик театр алыбын, үөрүүтүн бэлэхтээбитэ, айар үлэнэн дуоһуйууга үгүстэри уһуйбута. Режиссураны сэргэ инсценировка суруйуутунан утумнаахтык дьарыктаммыта. Ити барыта Прасковья Павловна суруйар дьоҕуруттан, идэтин олус таптыырыттан саҕыллыбыт театр үлэтин ситэрэр-хоторор дьарыктар артыыска дэгиттэр талаанын туоһулууллар. Оттон аҕа саастаах, бэйэтин кэмин артыыстарын туһунан отучча ахтыылары суруйан хаалларбыта үүнэр көлүөнэҕэ күндү бэлэҕинэн буолар. Прасковья Павловна сэбиэскэй кэм 80-с сылларыгар уопсастыбанньык быһыытынан Эйэ пуондатын чилиэнинэн үлэлээбит биир дьикти кэрчик кэмнээх эбит. Биллэн турар, бастыҥ актыбыыс киһи театр эйэлээх олох мэктиэтэ буоларын быһыытынан ити үлэтигэр сүрэҕин-дууһатын ууран туран үлэлээтэҕэ. Ол да иһин 2008 сылтан бэйэтин төрөөбүт Чүүйэтин оскуолатын талааннаах оҕолоругар анал стипендия олохтоон, уон биэс сыл устата айар дьоҕурдаах ыччат дьоҥҥо көмөлөспүтэ. Кинилэртэн үгүстэрэ билигин култуура эйгэтигэр ситиһиилээхтик үлэлии, эйэлээх олоҕу уһанса сылдьаллар.
Алыптаах сценаҕа оонньуон баҕарар көннөрү дьон ыра санааларын толорор аптаах фея кэриэтэ Прасковья Павловна талаанынан, дьулуурунан, дьоҥҥо тапталынан тыйаатыр эйгэтин хас биирдии сүрэххэ уйалыыры сатыыра. Күн Чүүйэ үтүө сайаҕас майгыта, тырымныы үөрбүт харахтара дьон дууһатыгар кэрэ өйдөбүлү саҕаллара, сырдыкка, үтүөҕэ угуйаллара. Дьиҥнээх артыыс бэлиэтэ, идэҕэ бэриниитэ ол буоллаҕа. Прасковья Павловна ис сүрэҕиттэн дьон уйгута туруктаах, дьиэ кэргэн үйэлээх буолуон баҕарара. Онно ананара артыыска күннээҕи түбүгэ, сүрэҕин сылааһа, баҕарар баҕата.
Былырыын тапталлаах Сахатын театрыгар ахсынньы 10 күнүгэр ССРС норуодунай артыыһа Дмитрий Федорович Ходулов төрөөбүтэ 110 сылын уопсастыбаннас бэлиэтиир дьоро күнүгэр кэлэн Прасковья Павловна эдэр ыччакка анаан ахтыы оҥорон барбыта. Ол кини айар талаанын уйалаабыт театрыгар бүтэһик сырыыта эмиэ кэнчээри ыччакка анаммыта.
Ытык 75 сааһыгар Прасковья Павловна күндү көрөөччүлэригэр бу курдук алгыһын тиэрдибитэ бу кэмҥэ сырдык үтүө санаалаах артыыска бэйэтин кэс тылын кэриэтэ:
– Айылҕабыт барахсан икки атахтаахтарга хомойон, өйдөннүннэр диэн кырыыстаах дьолуо ыытан, аан дойду барыта айманна. Айылҕабытын харыстаабакка дэлби тэпсэн, булдун харса суох кыдыйан, сирин аһын тоҕута тыытан, көҕөрөн күөгэлдьийэн уулуу турар тыатын кэрээнэ суох кэрдэн дириҥ аньыыны оҥоһуннубут. Дьон бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара мөлтөөн, утарыта туруу, охсуһуу, өлөрсүү өрөгөйдүүр буолла. Өйдөнөр кэм кэллэ! Аньыыбытын-харабытын Аар айылҕаттан бырастыы гынарыгар бары көрдөһөн, Орто дойдуга олох тупсарын туһугар алгыспыт бастыҥын тиэрдиэҕиҥ. Оччоҕо барыта ааһыа, этэҥҥэ буолуо, үчүгэй олох бэйэтин тэтимин ылыа. Биһиэхэ мэлдьи күүтүүлээх тапталлаах көрөөччүлэрбит, өссө да көрсүһүөхпүт! Эһиги ньиргиэрдээх ытыскыт тыаһынан доҕуһуоллатан, истиҥ мичээргитигэр куустаран үөрэ-көтө үлэлиэхпит, испэктээкиллэри дуоһуйа көрүөхпүт. Көрөөччүтэ суох артыыс суох, көрөөччүтэ суох тыйаатыр суох. Эдэр артыыстар, Саха тыйаатырыгар үлэлииргит – эһиги дьолгут, дьоллоох киһи манна үлэлиир. Тыйаатыры таптааҥ уонна киниэхэ үтүө суобастаахтык сулууспалааҥ! Бэйэҕитин харыстаныҥ, бары этэҥҥэ буолуҥ!
Надежда Осипова
Сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар талаан
Ньурба тыйаатырыгар үлэлии сылдьан: «Үчүгэй үлэһиттэрбит Адамовтар баран хааланнар…», – диэн суохтуулларын элбэхтик истэрим. Дойдуларыгар баран Майатааҕы норуодунай тыйаатырга ситиһиилээхтик үлэлии сылдьаллара.
Мин кэлин Дьокуускайга Саха тыйаатырыгар үлэлии сылдьан, Прасковья Адамованы аан бастаан көрбүппүн өйдүүбүн. Маҥан дубленкалаах, кэрэ бэйэлээх, сытыы-хотуу, саҥалаах-иҥэлээх, бэрт чаҕылхай киһи өйбөр хатанан хаалбыт. Кэнсиэртиир биригээдэни кытта гостуруолга бараары сылдьаллара.
1980-с сылларга Саха тыйаатырыгар Прасковья артыысканан, онтон Савва музыкальнай чаас сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ киирбиттэрэ. Онтон ыла 40-ча сыл бииргэ үлэлээн, айан арааһын айаннаан, олохпут үтүөкэн кэмнэрин үллэстэн кэллэхпит. Адамовтар иккиэн бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр талааннаах, дьоҕурдаах дьон. Кинилэр сатаабатахтара диэн суох буолуо. Өр сылларга өйдөһөн-өйөһөн, тыйаатыр биир тутаах үлэһиттэрэ буоллахтара.
Пашалыын «Хаарыан хампа күөх кытылым» испиктээкилинэн бэстибээллэргэ кыттар дьоллоох түгэннэрбит элбэх этилэр. Саха театра Норвегияҕа саамилар олорор Каутокейно диэн куораттарыгар ыҥырыллан барбыта. Норильскайынан, Мурманскайынан оптуобуһунан айаннаабыппыт. Наһаа тыаллаах, тымныы, хаҕыс дойду. Кыраныыссаны туоруур кытыга суох (нейтральнай) зонаҕа декорациябытын, реквизиттэрбитин, көстүүмнэрбитин 100 миэтэрэҕэ сатыы сосуһан, уһун айантан сылайан, Норвегия сиригэр киирдибит. Саами тыйаатырын үлэһиттэрэ улахан оптуобуһунан көрсө кэлбиттэр этэ. Таһаҕаспытын оптуобуска тиэнээт, айаннаатыбыт. Суоллара остуол ньуурун курдук көнө. Ити суоллар чыҥха атын-атыннара биһигини сөхтөрбүтэ, соһуппута. Саами тыйаатырын оптуобуһун иһигэр тэлэбиисэринэн, араадьыйа сибээһинэн ханна кэлбиппитин барытын биллэрэн иһэллэр. Биһиги сөҕүү-махтайыы. «Хаһан эрэ биһиги тыйаатырбыт маннык үчүгэй оптуобустанан, үчүгэй суолланан эрэйэ суох айанныыр буолабыт», – диэн баҕа санааҕа ыллардыбыт. Биһиги Пашалыын бэркэ тапсан күлэр буоларбыт. Бу да сырыыга күлэ-үөрэ айаннаан иһэбит. Ону Таисия Ивановна Мыреева: «Наһаа күлүмэҥ, солуута суох омуктар эбит диэхтэрэ», – диэн күүскэ бобон кэбистэ. Онтон ыла сэрэнэн күлэбит. Күллэхпитинэ, арааһа, наһаа улаханнык күлэрбит буолуо, ол иһин Таисия Ивановна мөхтөҕө.
«Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээкилбитин оонньоон, олохтоохтор биһирэбиллэрин ылан, маанылатан, дойдуларын дуоһуйа көрөн олус бэркэ сылдьыбыппыт. Саамилар таба иитиитинэн дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах омуктар. Бэйэлэрин тылларынан оонньуур тыйаатырдаахтар, олохторо-дьаһахтара сайдыбыт эрээри, барахсаттар олус аҕыйахтар, чөкө олороллор. Табаларын тириитин таҥас курдук сымнаҕастык, олус бэркэ имитэн тугу барытын тигэн эргинэллэр. Кинилэртэн Паша биһикки биир быһыылаах эрээри, атын-атын тирии суумканы атыыласпыппыт. Паша ол суумкатын сабыс-саҥа курдук харыстаан, соторутааҥҥа диэри илдьэ сылдьара, билигин да баара буолуо. Ол курдук туохха барытыгар харыстабыллаах сыһыаннааҕа.
Амма Аччыгыйа «Сааскы кэмигэр» Прасковья Адамова Огдооччуйа эмээхсинин оруола – көрөөччү биһирэбилин ылбыт үлэтэ. Кини тыйаатырга испэктээкил буолуон хас да чаас иннигэр кэлэн бэлэмнэнэр идэлээх. Биһиги эмиэ бииргэ үлэлиир дьон эрдэ кэлэр буоларбыт. Онон гримеркатыгар киирэн «тылбытын барар» этибит. Паша олус итэҕэйимтиэ, кыраттан олус үөрэр да, өһүргэнэр да оҕолуу майгылааҕа. Ол эрээри үлэтигэр, олоҕор олус бэриниилээх, эрэбил киһи. Кини кэмиэдьийэҕэ бэртээхэй артыыска. Хомойуох иһин, ол өртүнэн күүскэ үлэлээбэтэ дии саныыбын. Артыыс үлэтэ режиссертан олус тутулуктаах, үлэбит майгыта оннук.
Прасковья Павловна үлэтин таһынан тыйаатыр, артыыстар тустарынан олус үчүгэйдик суруйар, бэйэтэ бэлэм кэрэспэдьиэн. 50 сааһыгар Майанан, Чүүйэнэн, Сатаҕайынан тыйаатыр барыта тахсан, испэктээкил оонньоон үбүлүөйүн үөрэ-көтө бэлиэтээн турабыт. Майа норуодунай тыйаатыра, режиссердара Прасковья Павловна үлэтин үрдүктүк сыаналаан, махтанан, уруйдаан-айхаллаан көрсүбүттэрэ. Күн Чүүйэ, кырдьык да, сырдыгынан, сылааһынан сыдьаайар талаан. Дойдутугар Чүүйэҕэ биир дойдулаахтара үтүөкэн чиэстэбил киэһэтин тэрийэн, бары астынан, дуоһуйан кэлбиппит. Онно Прасковья Павловна салайар дьоҕура арылыччы көстүбүтэ.
Домна Уйгурова, СӨ үтүөлээх артыыската, 2020 сыл
