Словакия драматура Освальд Заградник “Соло для часов с боем” пьесатын, тоҕо эрэ, тыйаатырдар сэдэхтик туруораллар. Москва көрөөччүлэрэ бу пьесаны аан бастаан 1973 сыллаахха ССРС норуодунай артыыһа Олег Ефремов туруоруутугар МХАТ сыанатыгар билсибиттэрэ. Өр кэмнээх тохтобул кэнниттэн, 2022 сыллаахха режиссер Павел Пархоменко бу дириҥ уонна мындыр толкуйдаах пьесаны РФ норуодунай артыыската Ольга Остроумова 75 сааһыгар анаан туруорбута.

Оттон биһиэхэ, саха көрөөччүлэригэр, пьеса СӨ үтүөлээх артыыската Зоя Попова тылбааһынан “Охсор чаһыы дуораана” диэн ааттанан, Арассыыйа үтүөлээх, Саха норуодунай артыыската Елена Сергеева-Румянцева үбүлүөйдээх сааһыгар ананна.

Сэтинньи 18-19 күннэригэр Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырыгар эдэр уонна эмэн саастаах дьон таптыыр артыыстарын көрөөрү, эрдэттэн билиэт ылан көнньүөрэн кэллилэр.
Испэктээк режиссера, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Руслан Тараховскай: “Манна икки көлүөнэ олоҕун ситимнээн көрдөрөбүт. “Ааспыт көлүөнэ үгэстэрэ эмиэ ситимнэһэн, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэллэр дуу, суох дуу?” диэн тиэмэни көтөҕөр баҕалаах бу пьесаны талбытым. Тыйаатырбытыгар саха классиктарын айымньыларын балачча туруоран кэллибит, ол эрэн, аан дойду суруйааччыларын айымньыларын эмиэ көрөөччүгэ тириэрдиэхтээхпит. Онон Освальд Заградник “Соло для часов с боем” пьесатын талбыппыт бэйэбэр интэриэһинэй”, — диэн быһаарбыта.
Дыраама-кэмиэдийэҕэ сүрүн дьоруойдарынан биир бэһиэлэй хампаанньа 5 киһитэ буолар. Кинилэр кимнээҕий?
Клавдия Егоровна (пьесаҕа Пани Конти) – уруккута гостиница ситимнэрин тэрийбит баай киһи кыыһа, ситиһиилээх үлэлээх, омук сиригэр олорор офтальмолог-хирург (аны бэйэтэ этэринэн) Ганя ийэтэ, кырдьаҕастарга соҕотох королева-хотун;
Кини мэлдьи туох эрэ таабырыннаах чымадааны илдьэ сылдьар, ону эрэллээх доҕоро пан Хмелик (Куприян Михайлов) бостууктаан тахсар;
Уруккута чаһыы оҥорооччу, пан Райнер (Михаил Апросимов) куорат үрдүк таас тутуутун чаһыытын өрөмүөннээн, чаһыы тыаһын куорат олохтоохторугар бэлэхтиир баҕа санаалаах олох олорор. “Оччоҕо бу олохпутугар туох эрэ уларыйыа” диэн эрэлин сүтэрбэт;
Дьэ, кини “күлүгээннии” дьайыыларын Кырдьаҕастар дьиэлэрин иниспиэктэрэ Мич (Михаил Семенов) бопсо сатыыр адьынаттаах. Дьиҥэр, кини Клавдия Егоровна болҕомтотун ылар эрэ туһугар кэлэр-барар, бу доҕотторго сылтах була-була иҥээҥниир быһыылаах;
Бу, омос көрдөххө, бэһиэлэй хампаанньа, ол эбэтэр Кырдьаҕастар дьиэлэригэр олорор, кимиэхэ да “туһата” суох буолбут доҕоттор нэдиэлэҕэ биир долгуйа күүтэр күннээхтэр. Ол уопсай доҕордоро Франтишек Абель (Кирилл Семенов) дьиэтигэр бээтинсэ аайы мустан, эдэр саастарын эргитэллэр, бэйэлэрин кимиэхэ эрэ наадалаах курдук сананан ылан, олохторун чэпчэтэллэр. Кинилэр кыһамньыларын, бэйэ-бэйэлэригэр эйэҕэс сыһыаннарын, көрдөрүн-күлүүлэрин көрө олорон¸ кинилэргэ ытыктабылыҥ, тапталыҥ, олоҕу сыаналыырыҥ күүһүрэр.

Кырдьар саас дьоллоохторго тиксэр

Бу иннинэ Саха тыйаатырыгар эдэр көрөөччүлэр элбэхтэрин мээнэҕэ астына бэлиэтээбэтим. Ол курдук, дыраама-кэмиэдьийэҕэ сүрүн миэстэни эдэр көлүөнэ (артыыстар Эдуард Захаров, Василий Романов, Юлия Санникова, Нарыйа Колесова) эмиэ ылар. Абель сиэнэ Павел (эһээтэ сонньуйа этэринэн, бу иннинэ кыргыттарын бэрчээккэ курдук уларыппыт уол) кэргэн ылан, тапталлааҕын кытары бииргэ олорор баҕа санаалаах. Ол гынан баран, дьиэ атыылаһар да, түүлэһэр да харчылара суох (билиҥҥи олоххо ыччаттарга баар кыһалҕа). Онуоха кэргэн буолуохтаах кыыһа Даша Высоцкая бигэргэтэринэн, эһээлэрин Абелы дьиэтиттэн таһааран, эмиэ Кырдьаҕастар дьиэлэригэр ыытыахтаахтар. Дьэ, мантан саҕаланар: айымньы суруллубут сыала-соруга, үйэлээх мөккүөрэ…
Сценографияҕа элбэх метафора, символ уобарастар көстөн ааһаллар. Кырдьаҕастар олорбут кэмнэрин кэрэһилиир муостаҕа турар улахан чаһыы, эркин чаһыылара, сибэкки вазата, истиҥ эйгэни үөскэтэр чүмэчилэр, барыларын тэҥник таптыыр Клавдия Егоровна бэйэтэ баайан аҕалбыт салпыаккалара, эдэр дьон гаджета, төлөпүөнэ, таҥнар таҥаһа-саба уо.д.а.
Абель үйэтин-сааһын тухары үлэлээн муспут малын-салын, доҕотторо кэлэллэригэр бэлэмниир истиҥ эйгэлээх дьиэтин аныгы көлүөнэ киһитэ – бэйэлээх бэйэтин сиэнэ киниттэн ыйыппакка да, уларытарга, бэйэтэ бас билэринэн дьаһайарга сананар. Билигин туох буолар диэн иннэ үрдүгэр олорор көрөөччү ону урукку олоҕу аахайбат, сыаналаабат, үгэстэри кэһэри улахаҥҥа уурбат көлүөнэ кэлбит диэн долгуйа ылынар.
Пьеса төһө да “трагикомичнай” дэммитин иһин, ааспыт уонна кэлэр кэми ситимнээн, кырдьыгы уот харахха көрдөрөрө элбэх. Пьеса биир этэр санаата: эн бу олоххо ыалдьыт буолан кэлэҕин, кэрээнэ суох кэрбиир бириэмэни тохтоппоккун, кырдьар саас син биир хаһан эрэ кэлэр, онон олох хас биирдии түгэнин сыаналыы үөрэниэххэ диэн. Төһө да кырдьар саас кэлэрин кытары өйгүнэн-санааҕынан сөбүлэстэргин (кырдьар саас кэлэрэ сороххо – дьол), хайдах уонна кимниин кырдьарын улахан суолталаах. Бу барахсаттар бэйэ-бэйэлэригэр сылаас сыһыаннарынан олохторун чэпчэтинэ сатыыллар. Дьиэ хаһаайына ыалдьыттарын үөрдээри, атыыга хайыы үйэ суох буолбут цейлонскай чэйи көрдүүр түбүккэ түһэр, остуол тула олорон бэйэ-бэйэлэрин кытары уруккуну-хойуккуну санаан үөрэллэр-көтөллөр. Кылгас да кэмҥэ саастарын уонна баар кыһалҕаларын умна быһыытыйаллар. Бэл, бэйэ-бэйэлэрин төрөөбүт күннэринэн ким хайдах сатыырынан эҕэрдэлэһэллэр. Клавдия Егоровнаҕа уола Ганя аатыттан эрийэн эҕэрдэлэтэллэрэ кинилэр өссө да оҕолуу майгылаахтарын эбэтэр бу орто дойдуга төрөппүккэ харыстабыллаах сыһыан хайаан да баар буолуохтааҕын эдэрдэргэ өйдөтө сатыылларын көрдөрөр. Сүрүнэ диэн, олоххо элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕастар тулалыыр эйгэни, ол иһигэр, аттыларыгар сылдьар ыччаты кытары сыһыаны олохтуу сатыыллар. Дьолго, сиэн уол улахан алҕаһы оҥорон эрэрин өйдөөн, эһээтин дьиэтиттэн холдьоҕор санаатын киэр илгэр.
Бу икки көлүөнэ тэҥ кыһалҕалаах: кинилэртэн ким даҕаны салгыы хайдах олорору, кинилэри туох күүтэрин билбэт. Хомойуох иһин, бу кыһалҕа билиҥҥи олохпутугар чаҕылхайдык көстөр.
“Охсор чаһыы дуораана” биир сүүйүүлээх өрүтүнэн тыйаатыр аҕам саастаах уонна эдэр артыыстарын бииргэ тутан биир сыанаҕа көрүү буолар. Щепкин аатынан тыйаатыр училищетын устуудьуйатын бүтэрэн кэлбит артыыстарбыт: “Биһиги үөрэхпитин бүтэрэн кэлбит бастакы сылбытыгар тыйаатыр оччотооҕу аксакалларын кытары биир сыанаҕа оонньообуппут”, — диэн өйдүү, киэн тутта сылдьыахтара турдаҕа.
Иккиһинэн, көрөөччүлэр таптыыр артыыстара Лена Румянцева үбүлүөйдээх сааһын тэҥҥэ көрсүбүт курдук буоллулар эбээт. Дыраама-кэмиэдьийэ дьоруойдара хосторун сибэккинэн симээн, Клавдия Егоровнаны (Елена Румянцеваны) төрөөбүт күнүнэн эҕэрдэлииллэр. Ону көрөөччү эҕэрдэ тылларын испэктээк дьоруойугар эрэ буолбакка, үбүлүөйдээх артыыска Лена Румянцеваҕа аныылларын курдук ылынар. Ол кинилэр ытыс таһыналларыттан өйдөнөр.
“Охсор чаһыы дуораана” дыраама-кэмиэдьийэҕэ олус элбэх ыйытыы турда… Ол эрээри, онно харда аҕыйах. Тыйаатырга кэлбит киһи саҥа испэктээги көрөн баран, ону умнан кэбиспэккэ, толкуйга түстүн диэн санааттан эбитэ дуу, дыраама-кэмиэдьийэ түмүгэ аһаҕас хаалла.

ххх
Тыйаатырга араас хабааннаах уобарастары арыйан, көрөөччү тапталын ылбыт, ис кистэлэҥнээх, кэрэ көстүүлээх артыыска Елена Сергеева-Румянцеваны көрөөччүлэр олус үлэһит, чаҕылхай талааннаах, тыйаатырга уонна ускуустубаҕа бэриниилээх артыыска быһыытынан билинэллэр, таптыыллар. Ханнык баҕарар оруолу киһи хараҕар быраҕыллар гына тыынныыр талааннаах артыыска “Охсор чаһыы дуорааныгар” көрөөччүлэрин итэҕэллэрин бигэргэттэ.
Элэккэй, үөрүнньэҥ майгылаах, ханнык баҕарар оруолу кыайа-хото тутар артыыскабыт “Охсор чаһыы дуораанынан” саҥа испэктээккэ кэрэ көстүүтүнэн, истиҥ мичээринэн, таайтарыылаах харахтарынан оонньоон, бэйэтигэр сөрү-сөп олорор түөртэ уларыттан кэппит көстүүмнэринэн, сыанаҕа туттар ураты хамсаныыларынан көрөөччү махталын ылыан ылла. Кинини “Күн күөрэйиэн иннинэ” испэктээккэ имигэс хамсаныылардаах үҥкүүтүнэн, ламбада үҥкүүнү тарҕатааччынан уо.д.а. оруолларынан билэр буолан, бу да сырыыга элбэх хамсаныыны, тэтимнээх үҥкүүнү эрэйбит көрөөччүлэр албыннаппатылар. Елена Диасовна имигэс хамсаныыларын (артыыстар бары), эдэрдэртэн хаалсыбатын манньыйа, астына көрдүбүт.
Күндү Елена Диасовна, Саха тыйаатырын режиссера Василий Фомин хаһан эрэ: “Лена, эн монолог-испэктээктэргэ үлэлиир кэмиҥ кэллэ”, — диэн эппитин көрөөччүлэр умнубаппыт, өссө да сонун үлэлэри күүтэбит.

ххх
Умнуллубат уобарастар: Нина Заречная (“Хопто”), Эриэгэнэ (“Илиир Хоруол”), Кэт Марсден, Кыҥнаҕар Кэтириис (“Наара Суох”), Огдооччуйа (“Тиэтэйбит”), Раиса Цугель (“Максим”), графиня Илсэ Паулсен (“Хайа аарымалара”), бэрэпиэссэр Хиггинс (“Пигмалион”), Мелания (“Уотттаах сүрэхтэр”), Наталья Русакова (“Алитет хайаҕа күрүүр”), Ийэ Карла (“Бүтэһик малыыппа”) уо.д.а.

Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ”