Сэтинньи 28 күнүгэр А.С.Пушкин аатынан СӨ Национальнай библиотека историческай саалатыгар СӨ үтүөлээх артыыската, А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха театрын, Олоҥхо театрын, киинэ артыыската Зоя Попова-Чэмэккэй “Пьесалар тылбаастара” уонна “Көҥөс иэйии” кинигэлэрин сүрэхтэниитэ сүрдээх истиҥник буолан ааста. Бу дьоро киэһэҕэ Саха театрын артыыстара Зоя Попова иэйиилээх хоһооннорун аан бастаан мустубут дьоҥҥо-сэргэҕэ ааҕан иһитиннэрдилэр. Тылбаастаабыт пьесаларыттан Саха театрыгар турбут К.Чапек “Ийэ” испэктээкилтэн быһа тардыыны СӨ норуодунай артыыската Зоя Багынанова, СӨ норуодунай, РФ үтүөлээх артыыһа Петр Баснаев уонна Айсен Лугинов толорууларыттан тылбаасчыт тыла-өһө ыпсаҕайын, сахалыы тыла баайын кэлбит ыалдьыттар истэн сэргэҕэлээтилэр. Бу айар талаан уруйданар үөрүүлээх түгэнигэр Зоя Гаврильевнаны биир дойдулаахтара, Кутанаттан, Тумултан төрүттээх ыалдьыттар, саха билимин доктора Василий Васильевич Илларионов, Саха театрын директорын солбуйааччы Анатолий Павлович Николаев, Олоҥхо театрын директора Мария Васильевна Турантаева, бииргэ үлэлэһэр үөлээннээҕэ Майя Николаевна Власьева, Саха театрын кылаабынай режиссера Руслан Игоревич Тараховскай, Саха театрын директора Петр Тимофеевич Макаров эҕэрдэлээн тыл бастыҥын эттилэр.
Саха театра дьоллоох театр. Тоҕо диэтэххэ икки артыыс тылбаасчыттаах. Талбыт курдук эр киһи уонна дьахтар тылбаасчыт. Кирилл Михайлович Семенов уонна Зоя Гаврильевна Попова. Онон Саха театрыгар тылбаастаммыт айымньыларга эр киһи уонна дьахтар толкуйа, буочара бааллар. Бу көстүү Саха тыла тыл уонна интеллектуальнай театр буоларын арылхай туоһута. Зоя Гаврильевна Саха театрыгар 2000 сыллаахха Ньурба театрыттан көһөн кэлбитэ. Кини М.С.Щепкин аатынан театральнай училищены 1974 сыллаахха бүтэрбит 3-с саха труппатыттан биирдэстэрэ. Сэмэйэ бэрт буолан тылбаастыырын туһунан урут үгүстэр билбэт этилэр. Сценарий суруйар, инсценировка оҥорор диэн билэрбит.
2014 сыллаахха, Литература сылыгар, Саха театрыгар “Суруйар артыыстар” диэн Саха театрын литератураҕа салаата биэчэр ыыппыта. Саха театрыгар суруйар артыыстар элбэхтэрэ киһини үөрдэр. Дьэ, онно билбиттэрэ, сөхпүттэрэ – Зоя Гаврильевна фольклортан саҕалаан улахан дириҥ баайдаах айар үлэһит буоларын. Кини артыыска эрэ буолбатах, дириҥ куттаах хоһоон ааҕааччы: литература киэһэлэригэр, кэнсиэртэргэ Күндэ, Сайа, Клара Васильева хоһооннорун таптаан ааҕааччы, Ньурбаҕа үлэлиэҕиттэн режиссер быһыытынан араас таһымнаах төрүт култуура тэрээһиннэрин режиссера. Иван Гоголев-Кындыл, Сергей Зверев курдук саха норуотун улуу талааннаахтарыгар аналлаах ыһыахтары сценарийдаан туруорсубута кини дириҥ билиитин, улахан уопутун туоһулуур. Ити сүдү үлэлэр Зоя Гаврильевнаны тылбааска сирдээбиттэрэ саарбаҕа суох. Онтон бу кэнники Зоя Гаврильевна туох баар талаана силигилии ситэн арыллан таҕыста. Артыыска, режиссер, төрүт култуура, фольклор уһуйааччыта, тылбаасчыт, өссө хомоҕой хоһоонньут.
Саха театрыгар Зоя Попова тылбаасчыт быһыытынан “Таба Хоруолунан” Италия аатырбыт драматургиятынан, буолаары буолан Дель-Арте театр айымньытынан киирбит эбит. Ити мээнэҕэ буолбатах быһыылаах. Билэргит курдук Карло Гоцци остуоруйа уонна Дель арто театр балаһыанньатыгар олоҕуран суруйбут пьесалара фьяба диэн жанры үөскэппиттэрэ. Гоцци ити пьесаларынан италия норуота сиэри-туому утумнуохтааҕын аан дойдуга дакаастаабыта. Билигин өйдөөтөххө, Зоя Гаврильевна тылбааска үлэтэ эмиэ фольклортан уонна сахалыы сиэртэн-туомтан силис тардар эбит.
Саха театра, билэргит курдук, эр киһи тыыннаах театр. Баҕар, ол иһин буолуо, Зоя Гаврильевна тылбаастара кэнники кэмҥэ киэҥник билиннилэр. Саха театрын аччыгый, улахан саалаларыгар Зоя Гаврильевна түөрт тылбаастаабыт пьесалара туран кэнники үс сыл киниэхэ триумфальнай-айхаллаах сылларынан буоллулар.
Зоя Попова тылбаастаабыт, бу сылга саҥа бэчээттэнэн тахсыбыт “Пьесалар тылбаастара” кинигэҕэ киирбит пьесаларыттан Саха театрыгар 2000 сыллаахха Италия драматура Карло Гоцци “Таба Хоруол” (“Король-олень”), 2021 сыллаахха киргиз аатырбыт драматура Мар Байджиев “Махтанабын эйиэхэ” (“Дуэль”), Англия драматура Бернард Шоу “Дьэ, көрүдьүөс мөккүөр” (“Пигмалион”), 2022 сыллаахха чех драматура Карел Чапек “Ийэ” (“Мать”), 2023 сыллаахха Словакия драматура Освальд Заградник “Охсор чаһыы дуораана” (“Соло для часов с боем”) диэн испэктээкиллэр турбуттара.
Тылбасчыт быһыытынан Зоя Попова дьахтар киһи сэҥээрэр айымньыларын уонна дьахтар туһунан пьесалары, остуоруйалары талар эбит диэн көрдүм. Бэйэтэ баҕаран тылбаастыыр буолан бэйэтигэр тыл эйгэтин оҥостубут артыыска. Кини тылбааһа сиһилии, ол аата ааптар суруйбутун батыһар, сорох өйдөбүлү ардыгар сахалыы быһаччы этээччилэр, биитэр сахалыы балтаччы атын тылынан этиэххэ эмиэ сөп. Онуоха Зоя Гаврильевна уустук өйдөбүллэри ааптар биир да тылын бырахпакка хайдах эрэ саха тылын эрийэн-мускуйан таба туһанан сахалыы лоп-бааччы саҥардары сатыыр. Тылбаасчыт буочара нарын, пьесаҕа ордук психологическай, геройдар уйулгуларын арыйар уустук түгэннэр уустаан-ураннаан сахалыы тыыннаналлара ордук кэрэхсэбиллээх.
Тылбаас уонна сценарий, инсценировка суруйуу диэн уһун унньуктаах үлэ. Манна улахан тулуур, дьулуур эрэйиллэр. Инньэ диэн баран икки Зоялар кутуйахтар тустарынан кэпсээннэрин санаан кэлэбин. Зоя Петровналыын Кирилл Семенов тылбаастарын кинигэтин сүрэхтэниитигэр иккиэн: “Биһиги театр кутуйахтарабыт”, – диэн билинэн тураллар. Ол аата кинилэр Ефин Николаевич, Кирилл Семенович курдук артыыс үлэтин кэнниттэн күннэтэ театрга өр тардыллан сылайары, хал буолары билбэккэ тохтоло суох суруксуттууллар, тылбаастыыллар. Кинилэртэн биирдэстэрэ Зоя Гаврильевна эмиэ туруу уонна кыайыгас үлэһит. Тираһын ахсаана аҕыйах да буоллар бу кинигэни театрдарынан тарҕатыахха наада дии саныыбын. Норуодунай театрдарга кытта.
Билигин Зоя Гаврильевна талаана өссө арыллар кэскиллээх. Кини 2010-с сылларга «Саҥа күн сардаҥата» диэн оҕолорго суруйбут остуоруйа пьесата өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ 3 миэстэни ылан турар. Онон инникитин пьесалары, остуоруйалары, тэттик кэпсээннэри, фольклор матырыйаалларыгар былыргы номохтору суруйар кыахтаах.
Зоя Гаврильевна сурукка-бичиккэ сыһыаннаах айар үлэтэ Иннокентий Аксентьевич Дмитриев-Сиэн Чолбодук айар суолун санатар. 80-с сыллартан суруйар үлэнэн дьарыктаммыта мунньуллан-мунньуллан силигилээн таҕыста!
Күндү Зоя Гаврильевна, бу дьоһуннаах үлэҕинэн, үрдүк ситиһиигинэн, икки кинигэҥ тэҥинэн тахсан сүрэхтэммитинэн киэн туттан туран Саха театрын бары дьонун аатыттан истиҥник эҕэрдэлиибит уонна айар үлэҥ өссө да таһаарыылаах буола турарыгар баҕарабыт!
Надежда Осипова.
